TS.Trần Vinh (tổng hợp)
1. Cây lá kim là gì
Cây lá kim là một phần của nhóm cây hạt trần (Gymnospermae). Cây hạt trần có nguồn gốc từ trên 300 triệu năm trước và trong một thời gian dài đã từng tạo thành thảm thực vật chính trên trái đất. Hiện nay chỉ có khoảng 900 loài cây hạt trần, bao gồm cả các loài Tuế, Gắm (Gnetum) và những nhóm nhỏ khác. Ngược lại, cây hạt kín được ước tính có khoảng 400.000 loài. Cây lá kim là nhóm cây có nhiều nhất trong cây hạt trần. Tất cả các cây lá kim đều thụ phấn nhờ gió với các nón đực và nón cái riêng biệt hoặc trên các cây khác nhau như họ Kim giao (Podocarpaceae) hoặc trên các phần khác nhau của cùng một cây như ở các loài thông (Pinus). Rất nhiều loài cây lá kim hình thành các nón dạng gỗ cứng với một trục chính và một loạt các vảy gắn xung quanh, ví dụ như ở các loài Thông (Pinus). Hạt thường có cánh và chủ yếu được phát tán nhờ gió. Các cây lá kim khác như họ Kim giao (Podocarpaceae), họ Đỉnh tùng (Cephalotaxaceae) và họ Thông đỏ (Taxaceae) có hạt hoặc được bao quanh hoặc hình thành trên một cấu trúc phình lớn, sáng màu, những hạt này được phát tán nhờ động vật.
2. Sự đa dạng của cây lá kim
Cây lá kim bao gồm những cây già nhất, cao nhất và lớn nhất trên thế giới. Cây Thông Pinus aristata được biết đã sống khoảng 6.000 năm, cây Tùng đỏ duyên hải Sequoia sempervirens đạt tới chiều cao trên 100 m và có những cây Cù tùng khổng lồ Sequoiadendron giganteum có đường kính ngang ngực trên 12 m. Những loài cây lá kim này được tìm thấy ở phía tây Bắc Mỹ. Phần lớn cây lá kim có dạng tán hình tháp, mọc thành rừng thuần loài hay là những cây vượt tán trên các cây lá rộng khác. Ở New Zealand loài cây lá kim Lepidothamnus laxifolia ra nón ngay khi cây mới cao 7 cm. Còn có một số loài cây lá kim mọc ký sinh trên rễ của một cây lá kim khác là loài Parasitaxus usta của New Caledonia ở phía tây Thái Bình Dương. Hiện nay, cây lá kim được xếp thành 8 họ, 70-75 chi và khoảng 635 loài. Hai chi lớn nhất là Thông (Pinus) và Thông tre (Podocarpus), mỗi chi có trên 100 loài. Trong số các chi còn lại 75% là chi đơn loài (chỉ gồm một loài) hoặc chỉ có ít hơn 5 loài.
3. Phân bố cây lá kim
Phần lớn các cây lá kim gặp ở các vùng núi cao thuộc các vĩ độ vùng ôn đới và cận nhiệt đới, thường là những nơi có lượng mưa lớn. Tuy nhiên, một số loài còn thấy gặp ở cả những nơi khí hậu khô hoặc các vùng rất lạnh gần Bắc Cực. Trên Bắc bán cầu, các diện tích lớn của Châu Âu, Châu Á và Bắc Mỹ được chiếm ưu thế chỉ bởi một số nhỏ các loài, ví dụ như loài Thông Pinus sylvestris gặp từ vùng ven biển phía tây Scotland cho tới phần phía đông của Trung Quốc là Liên Xô cũ. Những vùng mà không có cây lá kim thường là những vùng sa mạc (nóng như Xahara hoặc lạnh như Tây Tạng) hoặc là những vùng rừng nhiệt đới vùng thấp. Tính đa dạng của cây lá kim (được thể hiện ở số lượng các loài) có nhiều ở Bắc bán cầu tại các vùng như Mê-hi-cô, Tây Nam Hoa Kỳ và Trung Quốc, Đông Dương (gồm cả Việt Nam). Phần lớn các loài này thuộc các họ Thông (Pinaceae) và Hoàng đàn (Cupressaceae). Nam bán cầu có số loài ít hơn. Có một loạt các ‘điểm nóng’ đối với sự đa dạng của cây lá kim ở Nam bán cầu như New Caledonia, một quần đảo nhỏ phía tây Thái Bình Dương có tới 43 loài, tất cả các loài này đều là đặc hữu. Những họ cây lá kim chính ở Nam bán cầu là họ Bách tán (Araucariaceae) và Kim giao (Podocarpaceae). Sự khác biệt này thể hiện lịch sử kiến tạo trái đất trước đây và hiện tượng các lục địa trôi, đặc biệt là trong thời gian 65 triệu năm gần đây.
4. Tầm quan trọng của cây lá kim
Cây lá kim là một trong những nhóm cây quan trọng nhất trên thế giới. Các khu rừng cây lá kim rộng lớn của Bắc bán cầu là nơi lọc khí các-bon, giúp làm điều hoà khí hậu. Rất nhiều dãy núi trên thế giới gồm rừng các loài cây lá kim chiếm ưu thế, đóng một vai trò quyết định đối với việc điều hoà nước cho các hệ thống sông ngòi chính. Những trận lụt lội khủng khiếp gần đây ở các vùng thấp như ở các nước Trung Quốc và Ấn Độ có quan hệ trực tiếp tới việc khai thác quá mức rừng cây lá kim và phòng hộ đầu nguồn. Cây lá kim thường là loài chủ yếu đối với các hệ sinh thái. Rất nhiều loài thực vật, động vật và nấm phụ thuộc vào cây lá kim để tồn tại, do đó không có cây lá kim thì những loài này sẽ bị tuyệt chủng.
Cây lá kim cung cấp một phần chính gỗ cho xây dựng, ván ép, bột và các sản phẩm giấy của thế giới. Nhiều loài cho gỗ quí với những công dụng đặc biệt như dùng đóng tàu hay làm đồ mỹ nghệ. Phần lớn cây lá kim có gỗ dễ gia công, bền. Ở Chi-lê cây Fitzroya cupressoides là một loài cây lá kim rừng ôn đới có chiều cao đạt tới trên 50 m và tuổi trên 3.600 năm. Thân cây này được tìm thấy từ các đầm lầy nơi chúng bị chôn vùi từ trên 5.000 năm trước nhưng gỗ vẫn có giá trị sử dụng tốt. Loài cây được dùng trồng rừng nhiều nhất trên thế giới là Thông Pinus radiata, là nguyên liệu cơ bản cho công nghiệp rừng của Châu Úc, Nam Mỹ và Nam Phi, với tổng diện tích lớn hơn cả diện tích Việt Nam. Cây lá kim còn là nguồn cung cấp nhựa quan trọng trên toàn thế giới. Hạt của nhiều loài còn là nguồn thức ăn quan trọng cho dân địa phương ở các vùng xa như ở Chi-lê, Mê-hi-cô, Úc và Trung Quốc. Phần lớn các cây lá kim có chứa các hoạt chất sinh hoá mà đang ngày càng được sử dụng làm thuốc chữa các căn bệnh thế kỷ như ung thư hay HIV. Cây lá kim còn có vai trò quan trọng trong các nền văn hoá cả ở phương Đông và phương Tây. Các dân tộc Xen-tơ và Bắc Âu ở Châu Âu thờ cây Thông đỏ Taxus baccata như một biểu tượng của cuộc sống vĩnh hằng. Người Anh Điêng ở Pehuenche, Chi-lê tin rằng các cây đực và cây cái loài Bách tán Araucaria araucana mang các linh hồn tạo nên thế giới của họ.
Thông Đà Lạt (Pinus dalatensis)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Nguyễn Đức Tố Lưu, Philip Ian Thomas (2004). Cây lá kim Việt Nam. Chương trình bảo tồn, phục hồi và sử dụng vùng rừng núi Việt Nam.
- Nguyễn Hoàng Nghĩa. Các loài cây lá kim ở Việt Nam. Nhà xuất bản nông nghiệp, Hà Nội, 2004.
- Claire G. Williams USA, 2009. Conifer reproductive biology.