TS. Trần Vinh
Măng cụt có tên khoa học là Garcinia mangostana L. thuộc chi Bứa (Garcinia), họ Guttiferae. Đây là một họ lớn gồm 35 giống và hơn 800 loài của vùng nhiệt đới và á nhiệt đới, trong đó 60 loài có nguồn gốc châu Á.
Măng cụt là loại cây ăn trái nhiệt đới có phẩm chất trái rất ngon được người tiêu dùng chấp nhận do hương vị đặc trưng của nó. Nếu sầu riêng được phong là “Vua” của trái cây nhiệt đới thì măng cụt được xem là “Hoàng hậu” của các loại trái cây; nhờ vậy trái măng cụt có giá trị thương phẩm rất cao và là một trong những loại trái cây có tiềm năng xuất khẩu của nước ta.
Hiện nay, diện tích trồng măng cụt trên thế giới vẫn còn rất hạn chế vì cây này yêu cầu về khí hậu khá nghiêm ngặt, hạt khó tồn trữ, cây lại khó nhân giống, chậm phát triển và lâu cho trái. Thái Lan đang là nước sản xuất và xuất khẩu trái măng cụt lớn nhất thế giới. Ở nước ta hiện măng cụt được trồng ở một số tỉnh như: Bình Dương, Bến Tre, Cần Thơ, Vĩnh Long, Sóc Trăng. Tại các tỉnh Tây Nguyên như Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Đồng đang phát triển loài cây này nhưng diện tích chưa nhiều.
Do chưa có nhiều thông tin và chưa nắm bắt về kỹ thuật nhân giống cây măng cụt nên nhiều bà con nông dân ở Tây Nguyên còn băng khoăng về cách nhân giống cũng như mua cây giống để trồng. Vì vậy chúng tôi xin giới thiệu về cách chọn giống và nhân giống cây măng cụt hiện nay:
1. Chọn giống trồng
Hầu như tất cả những cây măng cụt đều bắt nguồn từ một dòng ban đầu dù được gieo từ hạt do hạt măng cụt bất thụ và cây con phát triển từ phôi cái. Hiện nay, trong sản xuất trái măng cụt ở các nước vùng nhiệt đới mới chỉ phát hiện có một giống măng cụt.
Do đó, việc chọn giống tốt đặc biệt để trồng rất khó khăn vì thiếu các biến động về di truyền. Tuy nhiên, vẫn có những cá thể có biểu hiện một số đặc tính tốt hơn trong quần thể cây trồng. Vì vậy, hiện nay nhân giống măng cụt nên chọn hạt, chọn trái từ các cây măng cụt đã được bình tuyển, chọn lọc từ các cơ quan chuyên môn thông qua Hội thi trái ngon hoặc bình tuyển cây đầu dòng tại các địa phương.
2. Phương pháp nhân giống
Cây măng cụt có thể được nhân giống theo hai cách: gieo từ hạt hoặc dùng phương pháp ghép ngọn.
a. Trồng bằng hạt
Gieo hạt là phương pháp nhân giống phổ biến của măng cụt. Măng cụt đậu trái không thụ phấn, hạt măng cụt phát triển từ phôi cái nên cây trồng từ hạt có đặc tính giống như cây mẹ.
Do phải chọn hạt tốt để nhân giống mà hạt ở đầu vụ thường có sức sống tốt hơn nên thời điểm nhân giống măng cụt phổ biến là vào đầu vụ thu hoạch trái.
Chọn trái to (nặng hơn 80g) và chín đầy đủ từ cây đã được tuyển chọn, từ trái ta tiến hành chọn hạt to (trọng lượng hạt từ 1g trở lên) làm vật liệu nhân giống vì hạt lớn tỷ lệ nảy mầm thường cao và số cây con mọc từ các hạt có kích thước lớn này có tỷ lệ sống cao, tăng trưởng nhanh hơn từ các hạt có kích thước nhỏ.
Hạt đã chọn được ngâm vào nước để rửa sạch phần thịt và xơ bám quanh vỏ hạt, trải hạt lên giá cho ráo nước rồi đem ngâm vào các loại thuốc phòng ngừa nấm, bệnh trong vài phút, sau đó đem gieo ngay vì hạt rất dễ mất sức nảy mầm và khó bảo quản. Hạt được gieo thẳng trên líp ươm hoặc gieo trong bầu có chứa đất cát, tro trấu hoặc mụn xơ dừa và chất hữu cơ.
Hạt nảy mầm sau 20 – 30 ngày. Nơi gieo hạt cần được che mát và tưới nước giữ ẩm thường xuyên. Hạt măng cụt nảy mầm tương đối đều. Rễ phát triển từ một bên đáy hạt và chồi sẽ mọc lên từ đáy bên kia. Rễ mầm thường chết sớm và rễ mới sẽ mọc từ gốc của chồi. Sự phát triển chồi tùy thuộc vào lượng chất dự trữ trong hạt.
Cây con nếu gieo trên líp thì nên cấy sớm vào bầu khi được 2 lá. Khi đôi lá đầu tiên già thì nhẹ nhàng đưa cây ra khỏi môi trường ươm trên líp và cấy vào bầu ươm (kích thước bầu là 12 x 15cm). Cấy trễ lúc cây đã có 4-6 lá sẽ dễ làm rễ cây tổn thương. Đến khi cây được một năm tuổi phải chuyển sang bầu lớn hơn (kích thước bầu 17-25cm x 40-45cm) để rễ măng cụt phát triển thuận lợi trong năm thứ hai. Cả hai giai đoạn này đều chọn vật liệu vô bầu thoát nước tốt, giàu dinh dưỡng, có thể dùng hổn hợp như mụn xơ dừa + phân chuồng hoai + đất đập nhỏ theo tỷ lệ 3:1:1. Phải tưới nước đầy đủ, che bóng cho cây và tưới nhẹ phân N-P-K (15:15:15) 2 tháng một lần kết hợp với việc phun thuốc phòng trừ sâu bệnh để cây phát triển tốt.
b. Ghép ngọn
Chọn cây măng cụt ươm từ hạt khoảng 2 năm tuổi để làm gốc ghép, lúc ghép cây có một cặp nhánh ngang và chọn cành măng cụt tương đương với gốc ghép ở những cây măng cụt đầu dòng đã được tuyển chọn để làm cành ghép. Cành ghép nên chọn ở khoảng giữa chiều cao của tán cây, cành có ngọn hướng lên và có một cành ngang, mắt lá hơi trương phồng, đoạn ngọn chọn để thu cành có khoảng cách giữa các cặp lá phải đều. Cành ghép chỉ có một cặp lá, mỗi lá cắt đi phân nửa chiều dài. Các cành ghép nằm ngang hoặc hướng xuống đều không tốt cho cây phát triển về sau.
Trước khi ghép tưới nước cho gốc ghép vừa đủ ẩm. Cắt ngang ngọn gốc ghép, phần gốc ghép còn lại có 3-5 cặp lá. Chẻ đôi gốc một đường dài khoàng 2-3cm. Trên cành ghép vót hình nêm cân đối ở cuối chân cành, dài 2-3cm, các mặt vạt nên nằm bên phía lá và phải bằng phẳng. Chèn nhẹ vạt nêm cành ghép vào đường chẻ sẵn trên gốc ghép, chú ý sao cho các mặt cắt của gốc và cành ghép phải áp sát và trùng khít vào nhau, lấy dây ghép quấn kín mối ghép, rồi dùng bao nylon bọc kín cành ghép và nơi ghép. Sau khi ghép xong cần giữ cây ghép ở nơi có che mát và chăm sóc như cây ươm từ hạt.
Khoảng 45 – 60 ngày sau nếu thấy cây ghép sống, ngọn xuất hiện lá non thì lúc này mới mở bao nylon ra, còn dây ghép sẽ mở khi cây có một cành ngang đã trưởng thành. Sau đó mới đưa cây con ra vườn trồng.
Tuy nhiên, cây ghép có tỷ lệ chết sau khi trồng cao hơn, bên cạnh đó thời gian từ khi trồng đến khi cho trái của cây ghép cũng không sớm hơn nhiều so với cây trồng bằng hạt. Do đó phương pháp nhân giống chủ yếu và phổ biến hiện nay trong sản xuất đối với măng cụt vẫn là gieo từ hạt.
3. Tiêu chuẩn cây giống tốt
Cây giống phải đúng với cây mẹ được tuyển chọn với yêu cầu về hình thái như sau:
+ Cổ rễ thẳng, vỏ không bị tổn thương đến phần gỗ.
+ Đường kính thân cây (đo tại nơi cách mặt bầu ươm 2 cm) phải đạt từ 0,6cm trở lên.
+ Bộ rễ phát triển tốt, có nhiều rễ thứ cấp. Rễ cọc không cong vẹo.
+ Thân cây thẳng và vững chắc.
+ Số cành: có từ một cặp nhánh ngang trở lên.
+ Số lá: có 12 cặp lá trưởng thành trở lên.
+ Các lá ngọn đã trưởng thành, xanh tốt và có hình dạng, kích thước đặc trưng của cây mẹ.
+ Chiều cao cây giống (đo từ mặt bầu đến đỉnh chồi) từ 70cm trở lên.
+ Cây giống sinh trưởng khỏe, không bị sâu bệnh, đặc biệt là không mang triệu chứng chảy nhựa vàng trên thân.
+ Tuổi cây giống: phải trên 2 năm từ khi gieo hạt.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Trần Văn Minh – Nguyễn Lân Hùng, Kỹ thuật trồng cây măng cụt, Nhà xuất bản Nông nghiệp, 2005.
Quả măng cụt Cây giống măng cụt