Nguyễn Văn Phương, Nguyễn Xuân Hoà, Đặng Đinh Đức Phong

Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên

 TÓM TẮT

Kết quả khảo sát 30 mô hình điển hình cho thấy có 11 loại mô hình cà phê trồng xen, 6 loại cây trồng xen (sầu riêng, bơ, tiêu, mắc ca, măng cụt và muồng đen) với chức năng che bóng, chắn gió và lấy quả.  Các mô hình trồng xen đem lại lợi nhuận trung bình 186,36 triệu đồng/ha và cao hơn gấp đôi so với trồng thuần. Ba loại cây trồng xen có hiệu quả kinh tế cao và xấp xỉ nhau đó là cây sầu riêng, bơ và tiêu (từ 85 – 87 triệu đồng/ha) là rất có triển vọng áp dụng vào đa dạng hóa cây trồng và sản xuất cà phê bền vững.

            Từ khoá: Trồng xen, bền vững, hiệu quả kinh tế, cà phê

I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Đắk Lắk và Lâm Đồng là hai tỉnh trồng cà phê lớn nhất cả nước, với 361.000 ha (Tổng cục Thống kê, 2014). Hầu hết cà phê được trồng độc canh từ thập niên 90, độc canh cây cà phê là thiếu tính bền vững (Đoàn Triệu Nhạn, 2005). Mô hình trồng xen hiện nay được xem là sự chọn lựa quan trọng trong canh tác cà phê, vì các hệ thống này tạo ra nhiều lợi ích như cải thiện tiểu vùng khí hậu cho các vườn cà phê; chắn gió, nâng cao độ phì đất; tăng chất lượng cà phê nhân; giảm bốc thoát hơi nước; tăng sự đa dạng sinh học; hạn chế xói mòn; bảo vệ tài nguyên đất, nước; giảm rủi ro; thúc đẩy sản xuất cà phê bền vững (Nguyễn Văn Thường và cộng sự, 2002). So với độc canh cây cà phê, trồng xen không chỉ đáp ứng cho việc che bóng mà còn tăng thu nhập cho nông dân (Phạm Thế Trịnh và cộng sự, 2014). Các hệ thống trồng xen canh rất đa dạng và phong phú, việc đa dạng hóa cây trồng trên cùng một đơn vị diện tích cho thấy có những ưu điểm hơn so với trồng thuần một loại cây trồng (Bảo Huy, 2010). Sử dụng hợp lý tài nguyên đất làm cơ sở cho phát triển bền vững cây cà phê vùng Tây Nguyên là cần thiết (Vũ Năng Dũng và Bùi Thị Ngọc Dung, 2016). Từ đó, nghiên cứu đánh giá các mô hình trồng xen trong vườn cà phê điển hình ở Lâm Đồng và Đắk Lắk để làm cơ sở khuyến cáo phát triển các mô hình hiệu quả và canh tác cà phê bền vững ở Tây Nguyên.

II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Vật liệu nghiên cứu

      Vườn cà phê có diện tích ≥ 0,5 ha, cà phê và ít nhất 1 cây trồng xen chính trong mô hình đã đi vào sản xuất kinh doanh ≥ 3 năm để thu thập các thông tin.

2.2. Phương pháp nghiên cứu

– Lập bộ câu hỏi để điều tra phỏng vấn.

– Điều tra phỏng vấn và thu thập số liệu: Điều tra thu thập số liệu bằng phỏng vấn trực tiếp chủ mô hình và quan sát, đánh giá trực tiếp ngoài đồng ruộng.

– Các loại cây trồng trong các mô hình trồng xen trên vườn cà phê: Thông tin chung về các loại cây trồng trong hệ thống nông lâm kết hợp (loại cây, giống, nguồn gốc giống, chức năng của cây trong hệ thống), đất đai và độ phì đất.

– Hiệu quả kinh tế các mô hình trồng xen trên vườn cà phê: Hiệu quả kinh tế các loại cây trồng (giá bán sản phẩm, năng suất, tổng thu, tổng chi và lợi nhuận được thu thập thông tin của 3 năm 2013, 2014 và 2015). Hiệu quả kinh tế các loại mô hình mô hình trồng xen (so sánh lợi nhuận của các mô hình).

– Tổng hợp và xử lý số liệu: Các số liệu được tổng hợp và xử lý bằng phần mềm Excel và SPSS 16.0.

2.3. Địa điểm và thời gian nghiên cứu

– Địa điểm và số mẫu điều tra: 15 mẫu tại Đắk Lắk (các huyện Krông Năng, Krông Pắk, thị xã Buôn Hồ, EaHleo và CưM’ngar) và 15 mẫu tại Lâm Đồng (các huyện lầm Hà, Bảo Lâm, Bảo Lộc và Di Linh).

– Thời gian nghiên cứu: từ tháng 6 đến 12 năm 2016

III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

3.1. Thông tin chung về các mô hình trồng xen trên vườn cà phê

Bảng 1. Các mô hình trồng xen, số mẫu và địa điểm điều tra

Thứ tự	Loại mô hình	Tỉnh		Thống kê
		Đắk Lắk  (số mẫu)	Lâm Đồng (số mẫu)	Tổng    (số mẫu)	Tỷ lệ (%)
1	Cà phê+Sầu riêng	1	5	6	20,00
2	Cà phê+Tiêu	4	1	5	16,67
3	Cà phê+Bơ	0	3	3	10,00
4	Cà phê+Mắc ca	0	4	4	13,33
5	Cà phê+Măng cụt	0	1	1	3,33
6	Cà phê+Sầu riêng+Bơ	3	0	3	10,00
7	Cà phê+Sầu riêng+tiêu	0	1	1	3,33
8	Cà phê+Mắc ca+Sầu riêng	1	0	1	3,33
9	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Sầu riêng	1	0	1	3,33
10	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Tiêu	1	0	1	3,33
11	Cà phê+Sầu riêng+Bơ+Tiêu	4	0	4	13,33
Tổng		15	15	30	100,00

            Đã tiến hành điều tra trên 30 mô hình trồng xen được chia đều trên 2 tỉnh là Đắk Lắk và Lâm Đồng. Phổ biến các dạng mô hình trồng xen hiện nay trên thực tế là vườn cà phê xen với tiêu, sầu riêng hoặc bơ, hay cà phê xen hỗn hợp các loại cây này trên vườn.

            Kết quả điều tra, tổng hợp và phân loại ra 11 dạng mô hình trồng xen trên vườn cà phê, và được chia thành 2 nhóm gồm mô hình trồng xen đơn (cà phê và 1 loại cây trồng xen) và mô hình trồng xen hỗn hợp (cà phê và nhiều loại cây trồng xen khác). Loại mô hình trồng xen đơn có 5 dạng mô hình là vườn cà phê xen với sầu riêng, tiêu, bơ, mắc ca hoặc măng cụt, loại mô hình này chiếm 19/30 mô hình (chiếm 63,3%). Loại mô hình trồng xen hỗn hợp có 6 dạng mô hình, trồng xen từ 2 đến 3 loại cây trồng khác trên vườn cà phê, loại này có 11/30 mô hình (chiếm 36,7%).

Bảng 2. Loại đất và độ phì đất trên các mô hình trồng xen (% số mẫu)

Thứ tự	Loại mô hình	Loại đất			Độ phì đất
		Đỏ bazan	Xám pha cát	Nâu vàng	Tốt	Trung bình
1	Cà phê+Sầu riêng	66,67	16,67	16,67	83,33	16,67
2	Cà phê+Tiêu	80,00	0,00	20,00	40,00	60,00
3	Cà phê+Bơ	33,33	33,33	33,33	66,67	33,33
4	Cà phê+Mắc ca	100,00	0,00	0,00	75,00	25,00
5	Cà phê+Măng cụt	0,00	100,00	0,00	100,00	0,00
6	Cà phê+Sầu riêng+Bơ	100,00	0,00	0,00	100,00	0,00
7	Cà phê+Sầu riêng+tiêu	100,00	0,00	0,00	0,00	100,00
8	Cà phê+Mắc ca+Sầu riêng	100,00	0,00	0,00	0,00	100,00
9	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Sầu riêng	100,00	0,00	0,00	100,00	0,00
10	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Tiêu	100,00	0,00	0,00	50,00	50,00
11	Cà phê+Sầu riêng+Bơ+Tiêu	0,00	100,00	0,00	0,00	100,00
Trung bình		76,67	13,33	10,00	63,33	36,67

Có 3 loại đất trên các mô hình trồng xen được điều tra gồm đất đỏ bazan, xám pha cát và nâu vàng. Tuy nhiên hầu hết các mô hình trồng xen là trên đất đỏ bazan là chính (chiếm 76,67%), trên đất xám pha cát (chiếm 13,33%), đất nâu vàng (chiếm 10,00%). Độ phì đất cũng được khảo sát trên các mô hình trồng xen cho thấy hầu hết các mô hình đều trồng trên đất có độ phì tốt (chiếm 63,33%) và độ phì trung bình (chiếm 36,67%).

Bảng 3. Các loại cây, tên hoa học, giống và chức năng trong mô hình trồng xen

Thứ tự	Loại cây	Tên khoa học	Tên giống	Nguồn hạt/cây giống	Chức năng của cây
1	Cà phê	Coffea Canephora	TRS1, TR4, Không rõ	Thị trường, Tự ươm, Wasi	Lấy quả
2	Sầu riêng	Durio Zibethinus	Monthon, Ri6, Chín Hóa, Địa phương	Cty Dona, Thị trường, Tự ươm	Lấy quả, che bóng và chắn gió
3	Hồ tiêu	Peper Nigrum	Vĩnh linh, Tiêu trâu, Tiêu sẻ, Phú Quốc	Thị trường, Tự ươm, Wasi	Lấy quả và che bóng
4	Bơ	Persea Americana	Booth 7, Địa phương, Không rõ nguồn gốc	Thị trường, Tự ươm, Wasi, Trịnh Mười	Lấy quả, che bóng và chắn gió
5	Mắc ca	Macadamia Integrifolia	H2, OC,816,849, Không rõ nguồn gốc	Thị trường	Lấy quả, che bóng và chắn gió
6	Măng cụt	Garcinia Mangostana	Không rõ nguồn gốc	Thị trường	Lấy quả, che bóng và chắn gió
7	Muồng đen	Cassia Siamea	Không rõ nguồn gốc	Thị trường	Che bóng, chắn gió và làm trụ sống, kết hợp lấy gỗ vào cuối chu kỳ

            Mỗi loại cây trồng xen trong mô hình nông lâm kết hợp đều có chung tên khoa học, nhưng mỗi loại cây lại có nhiều tên giống khác nhau. Kết quả điều tra cho thấy các giống của hầu hết các loại cây trồng là phù hợp với điều kiện sinh thái tại các huyện khảo sát của 2 tỉnh Đắk Lắk và Lâm Đồng, ngoại trừ một số giống mắc ca trồng bằng giống thực sinh hoặc các giống khác chưa xác định được cho năng suất rất thấp mặc dù vẫn sinh trưởng và phát triển tốt.

            Về nguồn gốc giống, hầu hết các hộ nông dân mua cây giống từ ngoài thị trường (các vườn ươm tư nhân) không xác định được chính xác về tên giống. Một số ít các hộ nông dân tự ươm cây thực sinh rồi tuyển chọn các chồi ghép từ các vườn cây đã xác định tên giống cho năng suất cao để ghép rồi mang ra trồng ngoài đồng ruộng (số hộ này có thể xác định được tên giống và nguồn gốc giống). Một số hộ mua giống ở các cơ sở sản xuất giống có uy tín như Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, công ty Donatechno hay công ty Trịnh Mười.

            Các loại cây trồng xen hầu hết đều có chức năng đầu tiên là lấy quả để có thêm thu nhập cao hơn trong các mô hình, sau đó mới quan tâm đến chức năng che bóng và chắn gió cho cây cà phê trên vườn (các loại cây như: sầu riêng, tiêu, bơ, mắc ca hoặc măng cụt). Cây muồng đen mặc dù không có chức năng là lấy quả để bán, nhưng lại có một chức năng khác ngoài che bóng và chắn gió là làm trụ sống để trồng tiêu.

3.2. Hiệu quả kinh tế các loại cây trồng và mô hình trồng xen trên vườn cà phê

3.2.1. Hiệu quả kinh tế của các loại cây trồng xen

Bảng 4. Hiệu quả kinh tế các loại cây trồng xen trên vườn cà phê

Thứ tự	Loại cây	Mật độ (cây/ha)	Năng suất (kg/ha)	Giá bán (đ/kg)	Tổng thu (triệu đ)	Tổng chi (triệu đ)	Lợi nhuận (triệu đ)
1	Cà phê	1080,95	3.218	36.000	117,00	53,72	66,09
2	Sầu riêng	52,94	4.805	25.550	98,66	12,01	86,99
3	Hồ tiêu	162,20	616	166.352	107,74	23,03	84,71
4	Bơ	86,89	4.069	25.889	92,00	6,69	85,31
5	Mắc ca	250,71	766	151.667	135,55	13,57	121,98
6	Măng cụt	154,00	717	38.333	27,47	5,67	21,81

            Mặc dù trồng xen các loại cây trồng khác trên vườn cà phê, nhưng trung bình năng suất cà phê vẫn đạt mức khá cao (trung bình 3,22 tấn nhân/ha). Như vậy các cây trồng xen không ảnh hưởng nhiều đến năng suất của cây cà phê. Hai loại cây trồng xen là sầu riêng và bơ cho năng suất cao nhất (>4 tấn/ha) và cao hơn nhiều so với các cây trồng xen khác (chỉ từ 616 – 766kg/ha). Trong khi đó hai loại cây này có mật độ trồng thấp (<90 cây/ha) hơn so với các cây trồng xen khác. Giá bán sản phẩm trung bình trong 3 năm (2013, 2014 và 2015) của hai loại cây tiêu và mắc ca là cao nhất (166.352 và 151.667 đ/kg tương ứng), và cao hơn gấp nhiều lần so sánh với các loại cây trồng khác (biến động từ 25.550 – 38.333đ/kg). Ba loại cây trồng (sầu riêng, bơ và mắc ca) có biến động về giá bán rất lớn tùy thuộc vào giống của từng loại cây trồng.

            So sánh hiệu quả kinh tế các các loại cây trồng trong các mô hình trồng xen cho thấy rằng cây mắc ca có hiệu quả kinh tế cao nhất so sánh với các cây trồng khác, nhưng giá bán sản phẩm mắc ca là để ươm làm cây giống; nếu giá bán chỉ tính cho sản phẩm thương phẩm thì hiệu quả kinh tế sẽ không cao như vậy. Ba loại cây trồng xen có hiệu quả kinh tế cao và xấp xỉ nhau đó là cây sầu riêng, bơ và tiêu (từ 85 – 87 triệu đồng/ha). Cây cà phê đạt lợi nhuận ở mức trung bình 66,09 triệu đồng/ha. Cây có lợi nhuận thấp nhất là măng cụt chỉ đạt lợi nhuận 21,81 triệu đồng/ha.

3.2.2. Hiệu quả kinh tế các loại mô hình

Bảng 5. Hiệu quả kinh tế các loại mô hình trồng xen (triệu đồng/ha)

Thứ tự	Dạng mô hình	Loại cây						Tổng cộng
		Cà phê	Sầu riêng	Hồ tiêu	Bơ	Mắc ca	Măng cụt
1	Cà phê+Sầu riêng	73,51	134,68					208,19
2	Cà phê+Tiêu	60,96		93,43				154,39
3	Cà phê+Bơ	65,45			179,31			244,76
4	Cà phê+Mắc ca	69,16				184,48		253,64
5	Cà phê+Măng cụt	48,61					21,81	70,42
6	Cà phê+Sầu riêng+Bơ	72,08	66,72		21,29			160,09
7	Cà phê+Sầu riêng+tiêu	129,00	97,50			88,94		315,44
8	Cà phê+Mắc ca+Sầu riêng	109,00	25,23		3,40	24,26		161,89
9	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Sầu riêng	30,67			8,56	2,78		42,00
10	Cà phê+Mắc ca+Bơ+Tiêu	58,31	34,40	89,05	154,05			335,81
11	Cà phê+Sầu riêng+Bơ+Tiêu	4,55	70,68	28,06				103,29
Trung bình		66,09	86,99	84,71	85,31	121,98	21,81	186,36

            So sánh hiệu quả kinh tế của các mô hình trồng xen cho thấy có sự chênh lệch nhau rất lớn trên các mô hình khác nhau, điều này tùy thuộc nhiều vào giống, mật độ trồng cũng như đầu tư thâm canh của nông hộ. Lợi nhuận trung bình của các mô hình là 186,36 triệu đồng/ha. Trong đó, các mô hình cho thu nhập cao (> 300 triệu đồng/ha/năm): Cà phê+Sầu riêng+Bơ+Tiêu và Cà phê+Mắc ca+Sầu riêng; Các mô hình có thu nhập (từ 150 đến 300 triệu đồng/ha/năm): Cà phê+Mắc ca+Bơ+Sầu riêng; và Cà phê+Sầu riêng+Bơ); Các mô hình có thu nhập từ <150 triệu đồng/ha/năm (cà phê xen măng cụt). Như vậy có thể nói hiệu quả kinh tế các mô hình xen canh trong vườn cà phê có hiệu quả kinh tế cao hơn gấp đôi so với chỉ trồng độc canh cây cà phê (lợi nhuận trung bình đối với cà phê trồng thuần hiện nay ước tính xấp xỉ chỉ 90 triệu đồng/ha. 

Cà phê xen bơ	Cà phê xen sầu riêng	Cà phê xen hồ tiêu

Hình 1. Ba mô hình trồng xen triển vọng trên vườn cà phê

1. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ

4.1. Kết luận

            – Có 6 loại cây trồng xen trong vườn cà phê trên các mô hình trồng xen được điều tra đó là: sầu riêng, tiêu, bơ, mắc ca, măng cụt và muồng đen. Trong đó muồng đen được trồng làm trụ sống cho cây tiêu.

            – Ba loại cây trồng xen có hiệu quả kinh tế cao và sấp xỉ nhau đó là sầu riêng, bơ và tiêu (từ 85 – 87 triệu đồng/ha) và có triển vọng cao để đưa vào các mô hình trồng xen trên vườn cà phê.

            – Lợi nhuận trung bình của các mô hình trồng xen là 186,36 triệu đồng/ha và cao hơn gấp đôi so với trồng cà phê độc canh. Hiệu quả kinh tế của các mô hình trồng xen chênh lệch nhau rất lớn tùy thuộc nhiều vào việc sử dụng loại cây trồng xen, giống, mật độ trồng cũng như đầu tư thâm canh của nông hộ.

4.2. Đề nghị

            Tiếp tục đánh giá các mô hình trồng xen có triển vọng (cà phê-tiêu, cà phê-bơ và cà phê-sầu riêng) để xây dựng các quy trình trồng và thâm canh đặc thù, và phổ biến cho người nông dân có thể áp dụng sản xuất cà phê bền vững ở Tây Nguyên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Bảo Huy, 2010. Báo cáo sơ kết chương trình Khuyến Lâm tại tỉnh Đăk Lăk năm 2010, trang 11-14.

Đoàn Triệu Nhạn, 2005. Ngành cà phê qua 5 năm khủng hoảng và phương hướng cho thời gian tới. Hội thảo phát triển thương hiệu “Cà phê Buôn Ma Thuột”, Buôn Ma Thuột, tháng 12/2005.

Nguyễn Văn Thường, Phan Việt Hà, Trịnh Xuân Hồng và Huỳnh Thị Thanh Thủy, 2002. Các phương thức nông lâm kết hợp ở Đắc Lắc: Hiệu quả kinh tế và các tác động sinh thái học. Trung tâm nghiên cứu nông nghiệp và sinh thái, Trường đại học Nông nghiệp Hà nội.

Phạm Thế Trịnh, Đào Châu Thu và Trần Minh Tiến, 2014. Hiệu quả kinh tế các mô hình trồng mắc ca xen với cà phê ở các độ tuổi khác nhau trên địa bàn huyện Krông Năng, tỉnh Đắk Lắk. Tạp chí Khoa học và Phát triển, tập 12, số 3: 422-428.

Vũ Năng Dũng và Bùi Thị Ngọc Dung, 2016. Đánh giá và đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên đất làm cơ sở cho phát triển bền vững cây công nghiệp và cây lương thực vùng Tây Nguyên. Tạp chí Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, số 8.